Περίεργο θὰ ἦταν νὰ μὴ εὕρισκε κανεὶς στὰ τότε γεγονόταἀναμεμιγμένο τὸ ὄνομα «Μαυρογορδᾶτος». Τὸ ἐπώνυμο αὐτὸπράγματι εἶναι παραλλαγή τοῦ «Μαυροκορδᾶτος».320 Ὁ ἐν λόγῳἈντώνιος, μὲ ἄλλα λόγια, ἤτανε γόνος τῆς γνωστῆς, χιακῆς κα‐τάγωγῆς, φαναριωτικῆς οἰκογένειας, ποὺ πάντοτε ὑπῆρξε ὑπέρ‐μαχος τῶν ἀγγλικῶν συμφερόντων στὴ χώρα μας καὶ ἡ ὁποία,ὅπως ὅλοι σχεδὸν οἱ Φαναριῶτες, εἶχε ἐπιγαμίες μὲ Ἰουδαίους.321

εν είναιλοιπόν αλήθεια ότι στη Νεότερη Ελλάδα η βασιλεία επιβλήθηκε τάχα απόξένες δυνάμεις σε έναν λαό με δήθεν προαιώνια αντιβασιλικά γονίδια.Αρχικά, η αποδοχή της υπήρξε σχεδόν καθολική, για προφανείς λόγους. Ηβασιλεία εξασφάλιζε την απαραίτητη υποστήριξη Μεγάλων Δυνάμεων γιατην ανεξαρτησία του νεοελληνικού κράτους, αλλά και για τη μελλοντικήτου επέκτα-ση. Αποτελούσε επίσης εγγύηση εσωτερικής σταθερότητας και αποτροπήςανεξέλεγκτων εμφυλίων συγκρούσεων, όπως αυτές που συνόδευσαν τονΑγώνα της Ανεξαρτησίας.

κόμη και αν εξαιρεθούν οι περίοδοι ξένης κυριαρχίας (ρωμαϊκής,φραγκικής, οθωμανικής), ο Ελληνισμός έζησε το μεγαλύτερο διάστημα υπόβασιλεία (ομηρική, μακεδονική, ελληνιστική, βυζαντινή).4

Το 1955, η άνοδος του Κωνσταντίνου Καραμανλή στηνπρωθυπουργία συμβολίζει την ουσιαστική ολοκλήρωση αυτής τηςδιαδικασίας

Με άλλα λόγια, ο πόλεμος καιη δική της ουδετερότητα πρόσφεραν στην Τουρκία τη χρυσή ευκαιρία ναανατρέψει μονομερώς την προϋπάρχουσα ισορροπία, δημιουργώνταςτετελεσμένα γεγονότα τόσο στη Δυτική Θράκη όσο και στην Πόλη.

Μόνο μέσα από τη θύελλα ενός νέου πολέμου και μίας νέας εμφύλιαςσύρραξης και μέσα από την κοσμογονία της μεταπολεμικήςανασυγκρότησης ξεπεράστηκε ουσιαστικά ο Διχασμός του 1915 ως κρίσηεθνικής ολοκλήρωσης. Οι πρόσφυγες επιτέλους αφομοιώθηκαν. Τα παιδιάκαι τα εγγόνια τους δεν γνώρισαν το ρατσιστικό μίσος που αντιμετώπισανοι γονείς τους. Οι αλλοεθνείς μειονότητες χάθηκαν σχεδόν όλες (εκτός απόμία). Οι μεταπολεμικές οικονομικές και πολιτικές ανακατατάξεις εξάλειψαντο παλιό χάσμα ανάμεσα στην Παλαιά Ελλάδα και τις Νέες Χώρες. Η ίδιαη διάκριση, άλλωστε, ξεχάστηκε.

Για τον μεγάλο όγκο της, την κρίσιμη ώρα, η έλλειψηαφομοίωσης σήμανε την απουσία όχι μόνο πρακτικών δυνατοτήτωνδιαφυγής, αλλά και έμπρακτης αλληλεγγύης εκ μέρους του χριστιανικούπληθυσμού. Εντελώς αντίθετα, στην Παλαιά Ελλάδα όχι μόνο οχριστιανικός πληθυσμός αλλά και οι αρχές (με επικεφαλής την ΟρθόδοξηΕκκλησία και την Αστυνομία Πόλεων) έκαναν το παν για να κρύψουν καινα σώσουν τους Ισραηλίτες συμπολίτες τους. Η «επιταγή» της αφομοίωσηςείχε, τελικά, αντίκρισμα και εξαργυρώθηκε στο ακέραιο.

ΟΣοφούλης προφανώς δεν συνειδητοποιούσε τι έκανε όταν υπέγραφεαμέριμνα το περιβόητο συμφωνητικό με τον Στυλιανό Σκλάβαινα,επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΚΚΕ («ΠαλλαϊκούΜετώπου»), τον Φεβρουάριο του 1936. Το συμφωνητικό, που δεν ήταν κανπροορισμένο να μείνει μυστικό, περιείχε ολόκληρο κυβερνητικόπρόγραμμα, σε αντάλλαγμα για την κοινοβουλευτική υποστήριξη του ΚΚΕσε μελλοντική κυβέρνηση των Φιλελευθέρων.77 Όχι μόνο επιβεβαίωνεπανηγυρικά το φάσμα του «βενιζελοκομμουνισμού» (δίνοντας τροφή στηδεξιά προπαγάνδα για τις επόμενες δεκαετίες), αλλά και νομιμοποιούσεέμμεσα την αριστερή στροφή των Βενιζελικών μαζών – ακριβώς αυτό πουέπρεπε να φοβάται η Βενιζελική ηγεσία.

Από την πλευρά του, το ΚΚΕ ήταν επιτέλους έτοιμο να αρπάξει τηνιστορική στιγμή. Εκτός από τη θεαματική προσέγγιση του προσφυγικούκόσμου ως συνόλου,81 το κόμμα έδωσε επίσης συγκεκριμένη μορφή στομέτωπο εργατών και αγροτών υπό την ηγεμονία της εργατικής τάξης – έναόραμα που συνεχώς του διέφευγε από την ίδρυσή του. Ήταν η μεταφοράτων αγροτικών του οργανώσεων στο «Ενιαίο» ΑΚΕ και, στη συνέχεια, ησυγκρότηση «Λαϊκού Μετώπου» μαζί του.82 Στο μέσο της κρίσης αστικήςηγεμονίας, οι Βενιζελικές έως τότε μάζες προσφύγων και νέωνμικροϊδιοκτητών, καθώς και γενικότερα οι προδομένοι Δημοκρατικοί, θαπρομήθευαν τις δυνάμεις και τους συμμάχους που χρειάζονταν για ναεφαρμοστεί με επιτυχία αυτό το σχέδιο.Μόνο στο φως αυτής της διαφαινόμενης προοπτικής και όχι με τον μύθοτης δήθεν άμεσης κομμουνιστικής εξέγερσης, μπορούν να ερμηνευθούντόσο η δικτατορία του Μεταξά όσο και οι αδύναμες φωνές διαμαρτυρίαςτων αστικών κομμάτων.

ντίθετα, ο Αντιβενιζελισμός, παρά την πομπώδη εθνικιστική ρητορείακαι τον βυζαντινό ρομαντισμό που περιέβαλλε τον βασιλέα Κωνσταντίνοτον «ΙΒ ́», προτίμησε στον Α ́ Παγκόσμιο Πόλεμο την ουδετερότητα, πουκατέληξε να σημαίνει στην πράξη εγκατάλειψη των αλυτρώτων στη μοίρατους. Η ουδετερότητα παρουσιάστηκε από τον Αντιβενιζελισμό σανκαλύτερη τάχα μέθοδος για τη σωτηρία των Ελλήνων της Τουρκίας, με τηναποφυγή ανοικτής σύγκρουσης μαζί της. Αυτή την εξήγηση έδωσε οΤσαλδάρης και το 1930.63 Αλλά, με δεδομένη την πραγματική κατάστασητο 1914-15 και τη μαζική εφαρμογή της τουρκικής πολιτικής εκτοπίσεων,μία τέτοια εξήγηση φαίνεται αφελής και ανεδαφική στην καλύτερηπερίπτωση, αν όχι εντελώς παραπλανητική και φαρισαϊκή.

Η Καταστροφή μπορούσε επίσης να είχε καταστήσει ιστορικάξεπερασμένη την αντιπαράθεση Βενιζελισμού και Αντιβενιζελισμού. Αυτόπίστεψαν πολλοί τότε. Ωστόσο, ο Εθνικός Διχασμός αναζωπυρώθηκε καιπαρατάθηκε εξαιτίας της τροπής που πήραν τα πράγματα.

Μαυρογορδάτος Γ. (2000) «Οι Επίστρατοι: ένας Φασισμός πρόδρομος αλλά ατελής»,Ιστορικά, 57 (2000), 20-25.

Μαυρογορδάτος Γ. (2002) «Κωνσταντίνος Α ́, ο Δωδέκατος», Ιστορικά, 151 (2002), 16-21.

επιδίωξε και πέτυχε να αποτυπώσει με τον εγκυρότερο και συνάμασυναρπαστικότερο τρόπο ο Γεώργιος Βεντήρης στο μνημειώδες έργο του ΗΕλλάς του 1910-1920. Από την αντίθετη πλευρά, δεν υπάρχει τίποτααντίστοιχο. Τίποτα. Υπάρχουν μόνο απολογητικές ή και αγιογραφικέςμελέτες για τον Κωνσταντίνο, τον Γούναρη και άλλα πρόσωπα,αποσπασματικές και περιπτωσιολογικές κριτικές για τα λάθη και ταολισθήματα του Βενιζέλου, καταγγελίες για τα εγκλήματα που έγιναν στοόνομά του

Αντίθετα, ο Κωνσταντίνος και οι υποστηρικτές τουκατάφεραν να χάσουν τελείως την αξιοπιστία τους με τις παραπλανητικέςκαι παρελκυστικές διαπραγματεύσεις που έκαναν με την Αντάντ το 1915-17. Την αξιοπιστία αυτή πάσχισαν μάταια να αποκαταστήσουν το 1920-22,οδηγώντας τη χώρα στην καταστροφή

Στην περίπτωση του Εθνικού Διχασμού, μόνο ο Βενιζελισμός έχειρεαλιστικό όραμα και συγκροτημένο πρόγραμμα. Οι αντίπαλοί του ούτεέχουν ούτε θα μπορούσαν να έχουν κάτι αντίστοιχο, αφού αποτελούναπλό άθροισμα (αν όχι συνονθύλευμα) ετερόκλητων στοιχείων, μεελάχιστο κοινό παρονομαστή μόνο την αντίδραση στον Βενιζέλο

Στο συνταγματικό πεδίο, εξάλλου, δεν μπορεί νααμφισβητηθεί ότι ο Κωνσταντίνος παραβίασε τότε το πολίτευμα καιεναντιώθηκε στη λαϊκή κυριαρχία. Όχι απλά με τη δεύτερη διάλυση τηςΒουλής, αλλά γενικά με τη δηλωμένη άρνησή του να ξαναδιορίσειπρωθυπουργό τον Βενιζέλο, όσες φορές κι αν κέρδιζε τις εκλογές. ΣτονΓάλλο πρεσβευτή είπε, μάλιστα, ότι θα προτιμούσε να διορίσειπρωθυπουργό έναν «ρακοσυλλέκτη» από τον δρόμο παρά τον Βενιζέλο!

τήν περίπτωση τῆςἸταλίας, ἡ διαμόρφωση τοῦ ἐθνικοῦ κράτους κρίθηκε ὁριστι-κά ἀπό τή στιγμή πού τήν ἔθεσε ὑπό τόν ἔλεγχό του τόΠεδεμόντιο καί γενικότερα οἱ δυνάμεις πού ἐκπροσωποῦσε ὁΚαθούρ --- κι ὄχι ὁ Γκαριμπάλντι. Τό γερμανικό ἔθνος καίκράτος σφράγισε ἀνεξίτηλα ἡ ἐπικράτηση τοῦ Μπίσμαρκ καίτῆς Πρωσίας στόν ἀγώνα γιά τήν ἐθνική ἑνοποίηση. Τέλος, ἄνὁ ̓Αμερικανικός Ἐμφύλιος Πόλεμος θεωρηθεῖ κρίση ἐθνικῆςβ][ὁλοκλήρωσης μέσα ἀπό τήν ὁποία γεννήθηκε ἤ πάντως ἀν-δρώθηκε τό ἀμερικανικό ἔθνος, εἶναι αὐτονόητο ὅτι ἡ ἐπικρά-τηση τῶν Βορείων στάθηκε καθοριστική ἀπό κάθε ἄποψη ---πολιτική, οἰκονομική, κοινωνική καί γενικότερα πολιτιστική.

Τό. ἐκπαιδευτικό δέν εἶναι ἄλλωστε τό μόνο κοινωνικόζήτημα πού- σχετίζεται ἄμεσα μέ τό πρόθλημα τῆς ἐθνικῆςὁλοκλήρωσης. ̓Αν τό πρόθλημα τῆς ἐθνικῆς ὁλοκλήρωσης κι ὁσυνυφασμένος μ ̓ αὐτό Διχασμός δεσπόζουν σ ̓ ὅλη τήν πε-ρίοδο 1910-40, δέν ὑπάρχει κοινωνικό ζήτημα οὔτε ὄψη τῆςΒενιζελικῆς ἰδίως πολιτικῆς, πού νά μήν ἐπηρεάζεται ἄμεσα ἤἔμμεσα.

Ενῶ ὁ ̓Αντιθενιζελισμός, πα-ρά τό θυζαντινό ρομαντισμό του γύρω ἀπό τόν ΚωνσταντῖνοΙΒ ́,

Θά χρειαστεῖ ἡ θύελλα ἑνός νέου πολέμου καί μιᾶς νέαςἐμφύλιας σύγκρουσης καί ἡ κοσμογονία τῆς μεταπολεμικῆςἀνασυγκρότησης γιά νά Ἐεπεραστεῖ ὀριστικά ὁ Διχασμός ὡςκρίση ἐθνικῆς ὁλοκλήρωσης.

Ὡστόσο,ὁΔιχασμόςὡςκρίση|ἐθνικῆςὁλοκλήρωσηςκληροδοτεῖταιστόΜεσοπόλεμο,συμπυ-κνωμένοςσέτρεῖςἀντιθέσειςπούἀποτελοῦνπροέκτασηεκεί.ο. ́νωντῆςπροηγούμενηςδεκαετίας.

Πραγματικά, τό μοιραῖο κίνημα τῆς Ίης Μαρτίου1935 ξαναζωντανεύει γιά λίγο τό χωρισμό τοῦ 1916-17, ἐνῶ ἡκαταστολή του παίρνει τό χαρακτήρα ἐκστρατείας τῆς Παλαι-' ᾱς Ἑλλάδας γιά τήν καθυπόταξη τῶν Νέων Χωρῶν.

Ἐνσαρκώνει προπαντός τήν ἐπιθετικότητα τῶν γηγενῶν ἕναν-τίον τῶν προσφύγων. Σ