. Η αποχήτων βενιζελικών από τις εκλογές παρέπεμπε σε θεμελιώδη πολιτική ανωμαλία και δενπροδίκαζε ομαλές πολιτικές εξελίξεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι τούτο είναι εγγεγραμμέ-νο στη θεσμική μνήμη και του σημερινού πολιτεύματος της χώρας. Το Σύνταγμα του1975 απαγορεύει την πρόωρη διάλυση της Βουλής για τον ίδιο λόγο μέσα σε ένα έτος.Ο συντάκτης του Συντάγματος, Κωνσταντίνος Τσάτσος, παλαιός βενιζελικός, σημείωσερητά ότι τούτο οφειλόταν στην ανάγκη να αποφευχθεί μια επανάληψη των γεγονότωνπου επέφεραν τον Εθνικό Διχασμό.

Ωστόσο, η συνταγματική κρίση, αν και καθαυτή μείζονος σημασίας,δεν ήταν - και δεν μπορούσε να είναι - το αίτιο του Διχασμού. Η συνταγματική κρίσηπροϋπέθετε μια διαφωνία σχετική με το μείζον αγαθό του salus populi.

υτά τα δεδομένα άρχισαν να αλλάζουν δραματικά στον 19ο αιώνα, οπότε επήλθεη άνοδος των άλλων βαλκανικών εθνικισμών.7 Στο πλαίσιο αυτό, ο ελληνικός κόσμος,και ειδικά η ηγεσία του ελληνικού κράτους βρέθηκε σε μια πολύ δύσκολη θέση: ηγεωγραφική περιοχή που ενδιέφερε ήταν αχανής (τουλάχιστον για τα μέσα που δι-έθετε το μικρό ελληνικό κράτος), οι πιθανοί αντίπαλοι πολλαπλοί, και σε περίπτωσηαπώλειας μιας περιοχής, αυτή δεν επανέκαμπτε σε μια αυτοκρατορική οντότητα, αλλάπεριερχόταν σε ένα άλλο έθνος - κράτος, με τους Έλληνες στην θέση μιας προνομιού-χου (και άρα συνήθως στοχοποιημένης) μειονότητας, της οποίας η επιβίωση δύσκολαθα εξασφαλιζόταν.

αποδεχόταν την απώλεια της Κωνσταντινούπολης, που θα περνούσε, όπωςόλοι αντιλαμβάνονταν, υπό τον ρωσικό έλεγχο. Τόνιζε όμως ότι ήταν αδύνατον γιατην Ελλάδα να μείνει εκτός της σύγκρουσης: ακόμη και εάν δεν καλείτο να υποστείεδαφικές απώλειες κατά τον πόλεμο, θα της ήταν αδύνατον να επιβιώσει σε περίπτωσηπου μια ισχυροποιημένη Βουλγαρία κυριαρχούσε στη μεταπολεμική Βαλκανική.1

Η διεθνής πολιτική του διακρίθη-κε πάντοτε για ένα βασικό της χαρακτηριστικό: ο Βενιζέλος απέφευγε συστηματικάσυγκρούσεις στις οποίες η Ελλάδα θα καλείτο να αναμετρηθεί μόνη της με χώρεςισχυρότερες. Αυτό έκανε και πριν τον Αύγουστο του 1914, όταν προσπάθησε με κάθετρόπο (ακόμη και προτείνοντας εθελούσια ανταλλαγή πληθυσμών) να αποφύγει μιααναμέτρηση με την Πύλη.9

Και ορισμένες από αυτές τις αποφάσεις θα ήταν αναπόφευκτα επώδυνες: ήτανπολύ πιθανόν να μην αποδειχθεί δυνατή η ικανοποίηση του συνόλου των ελληνικώνδιεκδικήσεων∙ και οι περιοχές που θα χάνονταν - ειδικά εάν διαλυόταν η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία - θα χάνονταν, πιθανότατα, για πάντα, αν μη τι άλλο λόγω της ένδειαςτων μέσων που διέθετε το ελληνικό κράτος και της ιδιότυπης γεωγραφικής διασποράςτων ελληνικών κοινοτήτων

Οι δεύτερεςεκλογές του 1915 υπήρξαν η μείζων παραβίαση του πολιτεύματος από τον βασιλιά:επειδή με τον τρόπο αυτόν αρνείτο να αποδεχθεί το αποτέλεσμα των πρώτων

Ωστόσο - και εδώ εί-ναι που βρίσκεται η απαρχή του Εθνικού Διχασμού - ο Κωνσταντίνος δεν αποδέχθηκετο αποτέλεσμα. Καθυστέρησε, λόγω της σοβαρής του ασθένειας, να διορίσει τον Βενι-ζέλο πρωθυπουργό, και κατόπιν, όταν ο τελευταίος εισηγήθηκε εκ νέου την είσοδο τηςχώρας στον πόλεμο, τον οδήγησε ξανά σε παραίτηση και προκήρυξε νέες εκλογές απότις οποίες οι βενιζελικοί απείχαν. Εδώ βρίσκεται η έναρξη του Διχασμού.4

Από το 1915 έως τουλάχιστον το 1936, εξελίχθηκε σειρά συνταγματικώνεκτροπών

όριζε, όμως, το σημείο από το οποίο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, καμία από τις δύοπλευρές δεν μπορούσε να υποχωρήσει χωρίς να αυτοαναιρεθεί. Αυτή η διαφωνίαανέκυψε το 1915

, την κατάληψη του Ρούπελκαι κατόπιν της Ανατολικής Μακεδονίας από τους Βουλγάρους, το κίνημα της Εθνι-κής Αμύνης και τη διάσπαση του κράτους, την αγγλογαλλική επέμβαση στην Αθήνατον Νοέμβριο του 1916, το ανάθεμα εναντίον του Βενιζέλου, τη νέα ξένη επέμβασηκαι την επανένωση της χώρας κλπ.

Στο πλαίσιο αυτό, η αρχή salus populi suprema lex, εδρασμένη ακρι-βώς στην πεποίθηση ότι συνέτρεχαν έκτακτες καταστάσεις, ήταν λογικό να επικρατήσειστη διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων - παρά το γεγονός ότι είναι δύσκολο ναυποθέσει κανείς ότι οι δρώντες αγνοούσαν τις δυνητικά καταστροφικές της επιπτώσεις

ο Κωνσταντίνος έβρισκε αδύνατοννα αποδεχθεί την πιθανότητα μιας συμμαχικής επιτυχίας εκεί, που θα έφερνε οριστι-κάτους Ρώσους στην Πόλη. Για έναν βασιλιά που ανακηρύχθηκε ως τέτοιος από τονστρατό «του» με το όνομα «Κωνσταντίνος ΙΒ ́» ένα τέτοιο βήμα ήταν αδύνατο.

Και τούτο γινόταν μεν αντιληπτό από τον Βενιζέλο, δημιουργούσε όμως πανικόστους μαξιμαλιστές αντιβενιζελικού

Μπορεί η δημοκρατική αρχή και η αρχή της δεδηλωμένης να είχαν κατοχυρωθεί από το 1864 και το 1875 αντίστοιχα και το Σύνταγμα του 1911 να κατοχύρωνε όχι μόνο μια σειρά από ατομικά δικαιώματα αλλά και το κυριότερο μέσο προστασίας τους (την προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστικών λειτουργών), ωστόσο η Βουλή διαλυόταν επανειλημμένως προκειμένου να παρακαμφθεί η λαϊκή ετυμηγορία, ο Βασιλιάς υπερέβαινε τις αρμοδιότητές του παραβιάζοντας την αρχή της δεδηλωμένης και διεκδικώντας τον πρώτο λόγο σε θέματα εξωτερικής πολιτικής

Συμπερασματικά, την περίοδο του Πρώτου Εθνικού Διχασμού εδραιώθηκε η αντίληψη ότι ο στρατός δεν περιορίζεται στην υπεράσπιση της εθνικής άμυνας της χώρας, αλλά διεκδικεί σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής και συνταγματικής πραγματικότητας. Η αντίληψη αυτή διήρκεσε έως το 1974 και «σημάδεψε» τον συνταγματικό βίο της Χώρας.

Τα γεγονότα του 1915 με τη διπλή διάλυση της Βουλής επηρέασαν τη διαμόρφωση και του ισχύοντος συνταγματικού δικαίου: Σύμφωνα με το άρθρο 41 παρ. 2 του Συντάγματός μας ναι μεν η Βουλή μπορεί να διαλυθεί προώρως «για ανανέωση της λαϊκής εντολής προκειμένου να αντιμετωπιστεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας», πλην όμως αποκλείεται η διάλυση της νέας Βουλής «για το ίδιο θέμα». Εξάλλου, η παράγραφος 4 του ίδιου άρθρου ορίζει ότι, πλην εξαιρετικών περιπτώσεων (μη δυνατότητα σχηματισμού Κυβέρνησης που να απολαμβάνει την εμπιστοσύνη της Βουλής και έλλειψη κυβερνητικής σταθερότητας), η «Βουλή που εκλέχτηκε μετά τη διάλυση της προηγούμενης δεν μπορεί να διαλυθεί πριν περάσει ένα έτος αφότου άρχισε τις εργασίες». Πρόκειται για συνταγματικές ρυθμίσεις, οι ρίζες των οποίων ανάγονται στα γεγονότα του 1915.

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν μπορούσε παρά να είναι αρνητική: Παρά το γεγονός ότι το Σύνταγμα του 1911 δεν περιείχε κάποιο ρητό περιορισμό στην αρμοδιότητα του Βασιλιά για διάλυση της Βουλής, σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα η Βουλή διαλύεται προκειμένου να εκφρασθεί ο λαός και όχι προκειμένου να ακυρωθεί η πρόσφατη ετυμηγορία του. Με άλλες λέξεις, ο Ανώτατος Άρχων δεν μπορούσε να διαλύει συνεχώς τη Βουλή, έως ότου πετύχει την επιθυμητή κοινοβουλευτική σύνθεση που θα συμπορευόταν με τις δικές του απόψεις. Οι συνέπειες της διπλής διάλυσης της Βουλής το 1915 δεν περιορίζονται χρονικά μέχρι το 1917, όταν την εξουσία καταλαμβάνουν οι βενιζελικοί και καταργούν τη δεύτερη χρονικά Βουλή (που προήλθε από τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1915) για να επαναφέρουν τη Βουλή που προήλθε από τις εκλογές του Μαΐου του 1915 (την επονομαζόμενη και «Βουλή των Λαζάρων»).

Τι να πει κανείς για τον υφυπουργό Παιδείας Αγγελο Συρίγο, ο οποίος αφιέρωσε μια ομιλία του στη Βουλή (14.7.2022) στην απαξίωση όχι μόνο της αντίστασης στη χούντα αλλά και των αγώνων της Μεταπολίτευσης.

Δεδομένου λοιπὸν ὅτι ‐ἕως τώρα τοὐλάχιστον‐ ὑπάρχει συμ‐φωνία ὡς πρὸς τὸ ὅτι ὁ Κωνσταντινισμὸς ὑπῆρξε μορφὴ Φασι‐σμοῦ, στὸ ἀνὰ χεῖρας κείμενο ἐπιχειρεῖται ἡ ἀπάντηση στὸ ἐρώ‐τημα ἐὰν ὁ Φασισμὸς αὐτὸς ἦταν πρωτογενὴς ἤ, ἀντιθέτως,ἰδεώδης.

Ὁ Κωνσταντῖνος, τώρα, ἀπάντησε τὸ 1915 στὴν chicaneryτοῦ 1910 μὲ πραξικόπημα, ἐφόσον καταλυτικῶς καθυστέρησε νὰστέρξει στὴν ὁρκωμοσία τῆς κυβέρνησης Βενιζέλου ποὺ εἶχεσχηματιστεῖ βάσει τοῦ ἀποτελέσματος τῶν ἐκλογῶν τῆς 31ηςΜαΐου 1915.

Περίεργο θὰ ἦταν νὰ μὴ εὕρισκε κανεὶς στὰ τότε γεγονόταἀναμεμιγμένο τὸ ὄνομα «Μαυρογορδᾶτος». Τὸ ἐπώνυμο αὐτὸπράγματι εἶναι παραλλαγή τοῦ «Μαυροκορδᾶτος».320 Ὁ ἐν λόγῳἈντώνιος, μὲ ἄλλα λόγια, ἤτανε γόνος τῆς γνωστῆς, χιακῆς κα‐τάγωγῆς, φαναριωτικῆς οἰκογένειας, ποὺ πάντοτε ὑπῆρξε ὑπέρ‐μαχος τῶν ἀγγλικῶν συμφερόντων στὴ χώρα μας καὶ ἡ ὁποία,ὅπως ὅλοι σχεδὸν οἱ Φαναριῶτες, εἶχε ἐπιγαμίες μὲ Ἰουδαίους.321

Ἔτσι, στὰ φανερὰ καὶ γρήγορα, στὶς 29 Νοεμβρίουσυγκεκριμένα, ὁλοκληρώθηκε ἡ κατάληψη τῆς Ἑρμούπολης ἀπὸτοὺς Βρεταννούς:

Μετὰ τὰ γεγονότα τοῦ Νοεμβρίουτοῦ 1916, ἀναγκάστηκε νὰ φύγει ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ πρωτεύουσακαὶ ὀργάνωσε τὴν ἀπό τοὺς Βρεταννοὺς κατάληψη τῆς Σύρου.

οἱ ντόπιες γυναῖκες φάνηκαν ἀπρόθυμες νὰ ἱκανοποιήσουν τὶςσεξουαλικὲς ἀνάγκες Γάλλων στρατιωτικῶν, ἐκδόθηκε κανονικὴδιαταγὴ νὰ «ἐπιλεγοῦν» ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες κοινοτάρχες ἄπορεςκοπέλλες, προκειμένου νὰ ἀνοίξουνε «πορνεῖα» γιὰ τὰ συμμαχι‐κὰ στρατεύματα στὴ Μακεδονία.313

Τὸ ἄτομο αὐτό,παρὰ τὴ μικρασιατικὴ καταγωγή του, δὲν ἦταν Ἕλληνας ἀλλὰἸουδαῖος ἀπὸ τὴν Ὀδησσό,

ὁ ΣτέφανοςΣκουλούδης,255 τραπεζίτης βαθύπλουτος καὶ στενὰ συνδεδεμένοςμὲ τὸ βρεταννικὸ κεφάλαιο.256

Εἶναι ἀκριβὲς νὰ ἀναφερθῇ ὅτι οἱσύλλογοι τῶν ἐπιστράτων ἐξήσκησαν κολοσσιαίαν ἐπιρροὴν ἐπὶ τῆςἐν γένει πολιτικῆς τοῦ τόπου καὶ [sic] κατὰ τὰ ἔτη 1916‐1920.Ἀποτελοῦν ὄχι πλέον ὀλιγαρχικὴν ἀλλ’ εὐρυτέραν λαϊκὴν ἀπάντη‐σιν εἰς τὴν ἀστικὴν ἐπανάστασιν τοῦ 1909.1

τα μέσα πολιτικής πάλης που,υιοθέτησε όπως οι ένοπλοι σχηματισμοί μάχης και η,μεταφορά της βίας του πολέμου στις πόλεις ο στρατιώτηςως ενσάρκωση του ηρωϊσμού και της αφοσίωσης στην, –πατρίδα η λατρεία του αρχηγού που συμβαίνει ωστόσο–να είναι ο μονάρχης η κυριαρχία της βίας στην πολιτική–ζωή και η απαξία στην ανθρώπινη ζωή την δική μας ότανπρόκειται για θυσία και του Άλλου όταν πρόκειται για τον–εχθρό δίνουν μια πρόγευση αλλά όχι την γεύση του.φασισμού Τα στοιχεία αυτά δουλεύτηκαν σε ένα,εργαστήρι φασισμού που δεν παρήγε όμως φασισμό

ως συμπύκνωση της πολιτικής της βίας και του.αντιδυτικισμού

To στοιχείο της βίας και της μνησικακίας είναι παρόν σεόλα τα κείμενα αυτά που απευθύνονταν στον Βασιλιά καιδημοσίευε η Νέα Ημέρα. Η εκδικητική διάθεση απέναντιστους βενιζελικούς και στους Αγγλογάλλους και ηβούληση της ρήξης με την πολιτική της συναίνεσης και τωνυποχωρήσεων είναι σαφής

ΟΜαυρογορδάτος υποστηρίζει ότι ο μύθος πως οιΕπίστρατοι ήσαν δημιούργημα του Επιτελείουσυντηρήθηκε όχι μόνον από την συγκεκριμένη καταδίκηκαι τους ισχυρισμούς πολλών μαρτύρων στρατιωτικών– -στις δύο δίκες παρά την απουσία θετικών αποδείξεωναλλά και από την κυρίαρχη στο πεδίο της ιστοριογραφίαςκαι της συλλογικής μνήμης βενιζελική εκδοχή της ιστορίας.του Εθνικού Διχασμού

Οι αντιβενιζελικοί ηγέτες δεν είχαν αυτόν τον σκληρό ρεαλισμό.Ήταν και συναισθηματικοί και ιδεαλιστές. Για τούτο, δενμπορούσαν να κάνουν τις σκληρές επιλογές. Δεν μπορούσαν ναεπιλέξουν. Και για τούτο ήταν το χειρότερο που θα μπορούσαννα είναι: ταυτόχρονα και φοβικοί έναντι των διεθνών εξελίξεων,αλλά (μην μπορώντας να επιλέξουν) και μαξιμαλιστές. Απρόθυμοινα κάνουν επιλογές (επώδυνες για κάποιες κοινότητες, αλλάσωτήριες για άλλες), ανήμποροι να κατανοήσουν τις δυναμικέςτου διεθνούς συστήματος και τελικά χωρίς επαρκή γνώση της

Στην απόφαση αυτή έπαιξεσημαντικό ρόλο και ο Εθνικός Διχασμός. Η αντιβενιζελικήπαράταξη θεωρούσε ότι θα μειωνόταν το κύρος της εάνεμφανιζόταν να επιλέγει την άμυνα, σε αντίθεση με τον Βενιζέλο,που με την επιθετική του πολιτική είχε πραγματώσει το όραματης Μεγάλης Ελλάδας.

ΕΡΩΤΗΜΑ 29Ποια ήταν η διαφορά στη στρατηγική του Βενιζέλου και τωναντιβενιζελικών ως προς τη στρατιωτική παρουσία στη Μικρά Ασία;

είναι πολύεπισφαλές να υποθέσουμε ότι, σε περίπτωση που παρέμενε στηνεξουσία, ο Κεμάλ θα είχε εξασφαλίσει τη διεθνή ανοχή ή βοήθειαπου εξασφάλισε το 1921 έναντι των αντιβενιζελικών.

Προφανώς, ο Βενιζέλος δεν υπήρξε όργανο ξένων δυνάμεων.Προσπαθούσε πάντα να εκμεταλλεύεται υπέρ της πατρίδας τουτις επιδιώξεις των μεγάλων δυνάμεων στην Εγγύς Ανατολή. Τογεγονός ότι από τις αποφάσεις μπορεί να ευνοούντο τα βρετανικάσυμφέροντα δεν σημαίνει ότι τα ελληνικά συμφέροντα ετίθεντο σεδεύτερη μοίρα.

Χαρακτηριζόταν από εξαιρετικέςδιπλωματικές ικανότητες, λόγω των οποίων απέκτησε διεθνέςκύρος, που έκτοτε δεν έχει αποκτήσει άλλος Έλληνας πολιτικός.

Οι αντιβενιζελικοί ηγέτες δεν ήταν πολιτικά άπειροι ή ανίκανοι.Αλλά δεν είχαν τη διαύγεια του Βενιζέλου και την κατανόηση πουείχε εκείνος για τη λειτουργία του διεθνούς συστήματος. Έδειξανεπίσης υπέρμετρη υποχωρητικότητα στον συναισθηματισμό.

Από το 1910 (σίγουρα από το 1912) ο Βενιζέλος έδειξε πως είχεμια βασική αρχή στη διεθνή στρατηγική του, που υπαγόρευε τιςαποφάσεις του: «ποτέ μόνοι». Βασιζόταν στη συμμετοχή σεμεγάλους διεθνείς συνασπισμούς που θα εξασφάλιζαν στηνΕλλάδα μια επικράτηση ανέφικτη με τις δικές της μόνονδυνάμεις.

Το βέβαιονόμως είναι ότι, με τον Εθνικό Διχασμό, οι Έλληνες κάναμεπραγματικά ό,τι μπορούσαμε για να οδηγηθούν τα πράγματαστην ήττα και στην Καταστροφή.

Η αβασίλευτη δημοκρατία του Μεσοπολέμου, που ανακηρύχθηκετο 1924, εδράστηκε στο αίμα του εσωτερικού εχθρού, κάτι πουτην έκανε ασταθή, ίσως και θνησιγενή.

Το πλήγμα τηςΚαταστροφής επομένως έφερε και την πρώτη (έστω αμυδράσυγκαλυμμένη) στρατιωτική δικτατορία της σύγχρονης ελληνικήςπολιτικής ιστορίας.

Σε κάθε περίπτωση, η Δίκη των Εξ σηματοδοτούσε όχι μόνον τηνκορύφωση, αλλά και τη μετεξέλιξη (και την εμπέδωση) τουΕθνικού Διχασμού.

Είναι τραγικά ειρωνικό το ότιτελικά, το 1916, η αντιβενιζελική κυβέρνηση ήταν αυτή πουπαρέδωσε το Ρούπελ στους Γερμανοβουλγάρους, με αποτέλεσμανα ακολουθήσει η κατάληψη του συνόλου της ΑνατολικήςΜακεδονίας από αυτούς. Οι άνθρωποι που κατηγόρησαν τονΒενιζέλο για προδοσία, επειδή «ήθελε» να «δώσει» τηνΑνατολική Μακεδονία, ήταν αυτοί που την έχασαν, και μάλισταχωρίς να πολεμήσουν.

κόμη και αν εξαιρεθούν οι περίοδοι ξένης κυριαρχίας (ρωμαϊκής,φραγκικής, οθωμανικής), ο Ελληνισμός έζησε το μεγαλύτερο διάστημα υπόβασιλεία (ομηρική, μακεδονική, ελληνιστική, βυζαντινή).4

Το 1955, η άνοδος του Κωνσταντίνου Καραμανλή στηνπρωθυπουργία συμβολίζει την ουσιαστική ολοκλήρωση αυτής τηςδιαδικασίας

Μόνο μέσα από τη θύελλα ενός νέου πολέμου και μίας νέας εμφύλιαςσύρραξης και μέσα από την κοσμογονία της μεταπολεμικήςανασυγκρότησης ξεπεράστηκε ουσιαστικά ο Διχασμός του 1915 ως κρίσηεθνικής ολοκλήρωσης. Οι πρόσφυγες επιτέλους αφομοιώθηκαν. Τα παιδιάκαι τα εγγόνια τους δεν γνώρισαν το ρατσιστικό μίσος που αντιμετώπισανοι γονείς τους. Οι αλλοεθνείς μειονότητες χάθηκαν σχεδόν όλες (εκτός απόμία). Οι μεταπολεμικές οικονομικές και πολιτικές ανακατατάξεις εξάλειψαντο παλιό χάσμα ανάμεσα στην Παλαιά Ελλάδα και τις Νέες Χώρες. Η ίδιαη διάκριση, άλλωστε, ξεχάστηκε.

ΟΣοφούλης προφανώς δεν συνειδητοποιούσε τι έκανε όταν υπέγραφεαμέριμνα το περιβόητο συμφωνητικό με τον Στυλιανό Σκλάβαινα,επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΚΚΕ («ΠαλλαϊκούΜετώπου»), τον Φεβρουάριο του 1936. Το συμφωνητικό, που δεν ήταν κανπροορισμένο να μείνει μυστικό, περιείχε ολόκληρο κυβερνητικόπρόγραμμα, σε αντάλλαγμα για την κοινοβουλευτική υποστήριξη του ΚΚΕσε μελλοντική κυβέρνηση των Φιλελευθέρων.77 Όχι μόνο επιβεβαίωνεπανηγυρικά το φάσμα του «βενιζελοκομμουνισμού» (δίνοντας τροφή στηδεξιά προπαγάνδα για τις επόμενες δεκαετίες), αλλά και νομιμοποιούσεέμμεσα την αριστερή στροφή των Βενιζελικών μαζών – ακριβώς αυτό πουέπρεπε να φοβάται η Βενιζελική ηγεσία.

Από την πλευρά του, το ΚΚΕ ήταν επιτέλους έτοιμο να αρπάξει τηνιστορική στιγμή. Εκτός από τη θεαματική προσέγγιση του προσφυγικούκόσμου ως συνόλου,81 το κόμμα έδωσε επίσης συγκεκριμένη μορφή στομέτωπο εργατών και αγροτών υπό την ηγεμονία της εργατικής τάξης – έναόραμα που συνεχώς του διέφευγε από την ίδρυσή του. Ήταν η μεταφοράτων αγροτικών του οργανώσεων στο «Ενιαίο» ΑΚΕ και, στη συνέχεια, ησυγκρότηση «Λαϊκού Μετώπου» μαζί του.82 Στο μέσο της κρίσης αστικήςηγεμονίας, οι Βενιζελικές έως τότε μάζες προσφύγων και νέωνμικροϊδιοκτητών, καθώς και γενικότερα οι προδομένοι Δημοκρατικοί, θαπρομήθευαν τις δυνάμεις και τους συμμάχους που χρειάζονταν για ναεφαρμοστεί με επιτυχία αυτό το σχέδιο.Μόνο στο φως αυτής της διαφαινόμενης προοπτικής και όχι με τον μύθοτης δήθεν άμεσης κομμουνιστικής εξέγερσης, μπορούν να ερμηνευθούντόσο η δικτατορία του Μεταξά όσο και οι αδύναμες φωνές διαμαρτυρίαςτων αστικών κομμάτων.

Η Καταστροφή μπορούσε επίσης να είχε καταστήσει ιστορικάξεπερασμένη την αντιπαράθεση Βενιζελισμού και Αντιβενιζελισμού. Αυτόπίστεψαν πολλοί τότε. Ωστόσο, ο Εθνικός Διχασμός αναζωπυρώθηκε καιπαρατάθηκε εξαιτίας της τροπής που πήραν τα πράγματα.

rofessor Leon used a variety of sources, andconducted extensive research in the historical archives of the Greek, French,English and German foreign ministries. He was also the main author of a chap-ter on Greece and WWI in the multi-volume History of the Greek Nation.18

Ο ίδιος ο Εθνικός διχασμός του 1915-17, κατά τονοποίο δημιουργήθηκαν ακόμη και δύο αντιτιθέμενα μεταξύ τους ελληνικά κράτη,πραγματοποιήθηκε με ξένη στρατιωτική επέμβαση στην Αθήνα και έλαβαν χώρα πο-λιτικές δολοφονίες, είχε όμως σχετικά λίγα θύματα: σύμφωνα με επίσημες πηγές,στα Νοεμβριανά (την πλέον πολύνεκρη, και όχι μόνον ενδοελληνική, σύγκρουση τηςπεριόδου του Εθνικού διχασμού) οι νεκροί ήταν 117

YLI.1928-1936.doc

Η μια είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλοςπου λόγω της βαθιάς πίστης του στις αρχές της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας οδηγήθηκε στηναπόφαση της διάλυσης της Βουλής των Λαζάρων και στη διενέργεια εκλογών τις οποίες και έχασε απότη βασιλική πτέρυγα με τις τραγικές συνέπειες που αυτή η διαδικασία προκάλεσε στην πορεία τηςΜικρασιατικής Εκστρατείας.

Ἡ κρίση του κοινοβουλευτισμού στη διάρκεια του Μεσοπολέμου ανάγεται σε δύοσημαίνοντα φαινόμενα του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα. Πρώτον, στο κίνημαστο Γουδί το 1909, το οποίο σηματοδότησε τη δυναμική είσοδο του στρατού στηνκεντρική πολιτική σκηνή της χώρας. Μόνο με την πάροδο των χρόνων και τημεσολάβηση κι άλλων παραγόντων η ανάμειξη αυτή θα λάβει ευρύτερες διαστάσεις,με τάσεις χειραφέτησης και αυτονόμησης του στρατεύματος απὀ τους πολιτικούς τουπάτρωνες. Δεύτερον, ο Εθνικός Διχασμός του 1915-1917, αποτελεί μια μεγάληιστορική τομή, χωρίς την οποία η ανάλυση του Μεσοπολέμου είναι αδύνατη.

Ο Καραμανλής και το επιτελείο του συνειδητά προσπάθησαν και επέτυχαν να υπερβούν την κρίση των θεσμών συνολικά, δηλαδή την κληρονομιά και του Εθνικού Διχασμού και του εμφυλίου πολέμου. Η νομιμοποίηση του ΚΚΕ έλυνε προβλήματα του εμφυλίου πολέμου· η επίλυση του Πολιτειακού με το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974 (το μόνο έντιμο της ελληνικής πολιτικής ιστορίας) έκλεινε ένα κεφάλαιο του Εθνικού Διχασμού.

Από την άλλη πλευρά, η δικτατορία του 1967-74 δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Αποτέλεσε την κορύφωση της «κρίσης των θεσμών», η οποία ξεκίνησε με την έναρξη του Εθνικού Διχασμού το 1915, συνέχισε με τις διαδοχικές αναρριπίσεις του, και περιέλαβε επίσης τον εμφύλιο πόλεμο στη δεκαετία του 1940, ο οποίος προκάλεσε νέες πολιτικές και ψυχολογικές επιβαρύνσεις στη μετεμφυλιακή εποχή.

... στο παλάτι επικρατούσε και μεγάλη ανασφάλεια. Οι αλλεπάλληλες εκθρονίσεις είχαν δημιουργήσει στους Γλίξμπουργκ ευερέθιστα αντανακλαστικα. Κυρίαρχο ήταν το σύνδρομο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Όταν καποιος πολιτικός αποκτούσε δημοτικότητα και ισχύ, αυτόματως θεωρούνταν στο παλάτι υποψήφιος θύτης της δυναστείας. Και αυτό εξελισσόταν σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Αυτό κρύβεται πίσω από τη ρήξη των ανακτόρων με τον Παπάγο, τον Μαρκεζίνη, τον Καραμανλή, τον Γεώργιο Παπανδρέου. Και φυσικά η βασιλική απαίτηση για απ'ευθείας ανάμιξη στη διακυβέρνηση της χώρας μόνο με αδύνατους πρωθυπουργος μπορούσε να ικανοποιηθεί.

ο Τσερέπης είπε ότι αποστρέφεται τη βία («η καρδία του δεν γνωρίζει παρά την αγάπην»), αλλά έπρεπε να «απαλλάξει την Ελλάδα από την τυραννία». Είχε «αντιπάθεια προς τον Βενιζέλον, όστις εσυκοφάντει την χώραν του παρά την Αντάντ, κάμνων να πιστευθή ότι υπήρχον γερμανόφιλοι εν Ελλάδι, και ότι μόνος αυτός και οι φίλοι του ήσαν ανταντόφιλοι».

Το συμπέρασμα που βγαίνει δεν είναι ότι «έφταιγαν» οι βενιζελικοί ή ότι «δεν έφταιγαν» οι κωνσταντινικοί. Το συμπέρασμα είναι ότι οι επιτελείς του ΕΣ – ως σύνολο – είχαν σοβαρή επαγγελματική αδυναμία την οποία κατά επισκιάζει βολικά η ιστορική πολιτική διαμάχη.

εκκαθαρίσεις βενιζελικές εκκαθαρίσεις του ’16 και ’17 κατά τις οποίες απομακρύνθηκαν αξιωματικοί που είχαν, όντως, εμπειρία των Βαλκανικών Πολέμων κατά τους οποίους ο ΕΣ είχε σχεδιάσει και διευθύνει ο ίδιος τις επιχειρήσεις του.

εν μέρει ΚΑΙ στην απομάκρυνση των εμπειροπόλεμων βενιζελικών αξιωματικών αμέσως μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του ’20 και την επαναφορά βασιλοφρόνων αξιωματικών οι οποίοι, ακόμη και αν ήταν ικανοί ή ενδεχομένως είχαν αδίκως απομακρυνθεί, είχαν απόσχει πλέον πολύ χρόνο από τις μάχες και είχαν χάσει τις – πυκνές, λόγω Παγκοσμίου Πολέμου – εξελίξεις στη διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων.

, πουδήθεν μας χάρισαν «την ύπαρξιν δια των θυσιών που έκαναν το Εικοσιένα», είναι ότιτην ελευθερία τους κέρδισαν μόνοι τους οι Έλληνες με τους δικούς τους αγώνες, ότι ησυμπάθεια των ξένων λαών κερδήθηκε «δια των υπερανθρώπων μεγαλουργημάτωντης Εθνικής ψυχής». Οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις μάλιστα έμειναν αδιάφορες μπροστάστην τουρκική βαρβαρότητα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Είναι χαρακτηριστικόότι ακόμη και για το Ναβαρίνο, με τον τόσο βαρύ συμβολισμό, έρχεται στην επιφάνειαη εκδοχή του τυχαίου πυροβολισμού που προκάλεσε «την μήνιν των Ευρωπαίων στο-λάρχων».58

Η πρώτη είναι απόρροια της γεωπολιτικήςσημασίας της Ελλάδας για την προαγωγή των αξονικών στρατηγικών συμφερόντωντων αντιμαχόμενων δυνάμεων - Αντάντ - Κεντρικές δυνάμεις -, με αποτέλεσμα τηνκατάφωρη παραβίαση της ελληνικής εδαφικής κυριαρχίας και τη μετατροπή της ελλη-νικής εδαφικής επικράτειας σε κέντρο ανεφοδιασμού - επιμελητείας - εγκατάστασηςξένων στρατιωτικών δυνάμεων.

Όπως εξάγεται από πρωτογενείς πηγές, η ελληνι-κή πολιτική ουδετερότητα ήταν ζωτικής σημασίας για την ευόδωση της πολιτικής τωνΚεντρικών Δυνάμεων. Χαρακτηριστικά ο Γερμανός υπουργός εξωτερικών, Γιάγκωβ,σε τηλεγράφημά του (31 Ιουλίου 1914) προς τις γερμανικές πρεσβείες στη Βιέννηκαι στη Ρώμη αναφέρει: «Προσπαθούμε να εμποδίσωμε την Ελλάδα να λάβει μέρος στονπόλεμο εναντίον της Τριπλής Συμμαχίας». Τοιουτοτρόπως σε ανταποκρίσεις των Γερ-μανών πρέσβεων στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη αναφέρονταν ότι «η Ελλάςθα πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στις Κεντρικές Αυτοκρατορίες, εάν έμενε ουδέτερη». 56

Αντίστοιχα και για την Αντάντ η ελληνική πολιτική ουδετερότητα,57 τουλάχιστον στηνπρώτη φάση του Α ́ Παγκοσμίου Πολέμου, εξυπηρετούσε τον στρατηγικό της στόχογια διπλωματική διείσδυση - προσέγγιση των βαλκανικών συνδαιτυμόνων της Ελλά-δος, ιδιαίτερα της Βουλγαρίας.

Η αιτιολόγησηαυτής της πτυχής είναι διττή και συνομολογείται από την έσχατη αναγκαιότητα τηςεκάστοτε κρατικής οντότητας για εσωτερική τάξη και εξωτερική ασφάλεια, καθώς καιαπό την ιδιαιτερότητα της ελληνικής περίπτωσης, που συνίσταται στην εγκαθίδρυσηενός κράτους δυνάστη από τους πολιτικούς θεσμούς της κομματοκρατίας.54 Απότοκοείναι η εξάρτηση από τη Δύση ν’ αναδεικνύεται σε κύριο μέσο εξωτερικής πολιτι-κοοικονομικής-στρατιωτικής εξισορρόπησης τόσο για την ενίσχυση της εσωτερικήςνομιμοποίησης των ελλαδικών κυβερνήσεων, όσο και για την ανάσχεση των άμεσωνεξωτερικών-εσωτερικών απειλών τους.

Συμπερασματικά, το τελικόγινόμενο του Εθνικού Διχασμού καθορίζεται από την ενεργή πολιτικοστρατιωτική καιοικονομική παρέμβαση των δυνάμεων της Αντάντ, υπό το νομιμοποιητικό μανδύα των

ένα κλίμα τρομοκρατίας, που όμοιό του δεν είχε προηγούμενο στη σύγχρονη ιστορία τουκράτους μας

Οι ανωτέρω διαπιστώσεις προδηλώνουν ότι ο εθνικός διχασμός δεν αφορμάταιαπό μια προσωπική ρήξη μεταξύ Κωνσταντίνου - Βενιζέλου 2

Συνεπακόλουθα καταδεικνύεται η γεωστρατηγική σημασία της ελληνικήςεδαφικής επικράτειας για την επιχειρησιακή διάσταση της Υψηλής στρατηγικής τωνδυνάμεων της Αντάντ. Για παράδειγμα, το λιμάνι της Θεσσαλονίκης αναδεικνύοντανσε μείζονα στρατηγικό κέντρο ανεφοδιασμού για τους αντιμαχόμενους πολιτικοστρα-τιωτικούς συνασπισμούς. 6

Η περίοδος 1915-1917 γονιμοποίησε τις συνθήκες αποσταθεροποίησης και την έλλειψη συνοχήςτου κοινωνικού σώματος, δημιουργώντας την κατάλληλη συνθήκη, για τα δραματικά μελλούμενα που κατέλη-ξαν στην μικρασιατική καταστροφή,[...]». Τσίρος, Ν. (1997)

Στιςαδιάλλακτεςαντιβενιζελικέςεφημερίδεςτοαίτηματηςσυμφιλίωσηςδενδια-τυπώθηκε,ενώοεσωτερικόςεχθρόςεξακολουθούσεναείναιοβενιξελισμός,συ-χνάβέβαιαωςσυνοδοιπόροςτουκομμουνισμού,ὡς«σύμπραξητηςΜόσχαςμε

Αιχμή της αντιπαράθεσης που διατρέχει όλη την μεσοπολεμική περίοδο το καθεστωτικό πρόβλημα. Σε πρώτη φάση το καθεστωτικό φαίνεται να λήγει με το δημοψήφισμα του 1924 και την εγκαθίδρυση της Β΄ Ελληνικής Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Δημοψήφισμα που αναγνώρισε και τμήμα της φιλοβασιλικής οικογένειας με επικεφαλής τον αρχηγό του Κόμματος των Ελευθεροφρόνων Ιωάννη Μεταξά.

συνέπεια του πρώτου εμφυλίου, δηλαδή του Εθνικού διχασμού, και του δεύτερου εμφυλίου, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940, είναι η αδυναμία ύπαρξης στον κοινωνικό μηχανισμό ταξικών αποκρυσταλλώσεων και δημιουργίας μιας εθνικής αστικής τάξης. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε μια κυρίαρχη φαινομενικά υπερπολιτικοποίηση μεγάλων λόγων, που είναι στην ουσία απολιτικοποίηση, που αντιλαμβάνεται την πολιτική πράξη όχι ως έκφραση κοινωνικοπολιτισμικών  διεργασιών αλλά ως ατομικό άθλημα χαρισματικών ή μη προσώπων.

Ο Γ. Δερτιλής, Directeur d’ Etudes, Καθηγητής ομότιμο μέλος του Centre des Recherces Historiques, με τη εισήγησή του «Ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος και ένας εμφύλιος που ονομάστηκε διχασμός» επιδιώκει να αναδείξει ότι στον Διχασμό οδήγησαν κυρίως εξωγενή αιτιακά πλέγματα, τα πολιτικά και οικονομικά διακυβεύματα του Α΄παγκοσμίου πολέμου και οι αντίστοιχες μεταβολές του γεωπολιτικού περιβάλλοντος της Ελλάδας πριν και μετά τον πόλεμο. Ο λεγόμενος Διχασμός ήταν στην ουσία ένας εμφύλιος με εννεάχρονη διάρκεια, μαζικούς διωγμούς, πολιτικές δολοφονίες και εκτελέσεις με χιλιάδες τραυματίες και νεκρούς και μετά το 1922 οδήγησε σε τέσσερις δικτατορίες και δεκατέσσερα στρατιωτικά κινήματα.

έκταση και το βίωμα αυτού του πολυπρισματικού φαινομένου, που κατ’ ευφημισμό αποκαλούμε εθνικό διχασμό, μπορεί να εξετασθεί με ασφάλεια μόνο μέσα στη μέση διάρκεια του 1890-1936.

Σε στρατηγικό επίπεδο, η νικηφόρα μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν, η οποία σημειωτέον υπήρξε η πρώτη καταγραφείσα διάρρηξη σε ένα από τα τρία ως τότε μεγάλα μέτωπα, σε αρκετά μεγάλο εύρος ρήγματος, σε δύσβατο ορεινό έδαφος, έπεισε και τους τελευταίους από τους Συμμάχους για την αναγκαιότητα της υπάρξεως και ενισχύσεως του Μακεδονικού Μετώπου. Σε διπλωματικό, τέλος επίπεδο, αμέσως σχεδόν μετά τη διάσπαση του μετώπου, ο ένας μετά τον άλλο οι σύμμαχοι των Κεντρικών Αυτοκρατοριών συνθηκολόγησαν! (11)

από τη μια τα αστικά στρώματα και τις δυναμικές ομάδες που έβρισκαν έκφραση στον Βενιζέλο και από την άλλη το παλιό πελατειακό κατεστημένο και οι παλιοί φεουδάρχες που εκφράζονταν από τον Κωνσταντίνο

Ο Βενιζέλος φεύγει στην Κρήτη και με συνοδεία του στόλου, μετά τη δημιουργία του κινήματος της Εθνικής Άμυνας, πηγαίνει στη Θεσσαλονίκη και εγκαθιστά κυβέρνηση

στην ατυχέστερη και λιγότερο μελετημένη ιστορική περίοδο της διχοτόμησής της.

Ακόμη και η αναψηλάφηση της δίκης των 6, με την παρουσία των απογόνων τους αλλά με αποκλεισμό των απογόνων των Ποντίων και Μικρασιατών

Μαυρογορδάτος Γ. (2000) «Οι Επίστρατοι: ένας Φασισμός πρόδρομος αλλά ατελής»,Ιστορικά, 57 (2000), 20-25.

Μαυρογορδάτος Γ. (2002) «Κωνσταντίνος Α ́, ο Δωδέκατος», Ιστορικά, 151 (2002), 16-21.

Μαργαρίτης Γ. (2001) «Στρατιωτικός Σύνδεσμος: Πρόγραμμα-Προθέσεις», Ιστορικά, 92(2001), 6-13.

Ο lαυρογορδάτο#υποστηρί3!ι ότι ο μ"1ο# πω# οι 0πίστρατοι ήσανδημιο"ργημα του 0πιτ!λ!ίου συντηρή1ηκ! όχι μόνον απότην συγκ!κριμένη καταδίκη και του# ισχυρισμο"# πολλώνμαρτ"ρων στρατιωτικών στι# δ"ο δίκ!# <παρά τηναπουσία 1!τικών αποδ!ί!ων- αλλά και από την κυρίαρχηστο π!δίο τη# ιστοριογρα.ία# και τη# συλλογική# μνήμη#(!νι3!λική !κδοχή τη# ιστορία# του 01νικο" 2ιχασμο",

 “Η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης: η κορύφωση της σύγκρουσης δύο κόσμων. Η ιστορική αποτίμηση, 100 χρόνια μετά”

Σε κάθε περίπτωση, ηαμαχητί και χωρίς ανταλλάγματα απώλεια της Ανατολικής Μακεδονίας ήταν μιατερατωδώς σκανδαλώδης πολιτική επιλογή του βασιλιά Κωνσταντίνου, την οποίασημαντική μερίδα του σώματος των Ελλήνων αξιωματικών και του πολιτικού κό-σμου, με προεξάρχοντα τον Ελευθέριο Βενιζέλο, δεν μπορούσαν να ανεχθούν.

Ήταν η πρώτη φορά που ένα πολιτικό κόμμα, μετονομάζοντας τη βασιλοφροσύνη σε εθνικοφροσύνη, επιχειρούσε έμμεσα να αμφισβητήσει το εθνικό φρόνημα των αντιπάλων του, «μια επικίνδυνος πρόκλησις προς την νοημοσύνην του ελληνικού λαού», όπως σημείωνε, ήδη από τότε, η «Νέα Ημέρα» (7/1/1915). Και η ειρωνεία της εκλογικής πραγματικότητας ήταν ότι προνομιούχο ακροατήριο των πρώτων εθνικοφρόνων αναδείχτηκαν οι εθνικοθρησκευτικές μειονότητες της Μακεδονίας.

επιδίωξε και πέτυχε να αποτυπώσει με τον εγκυρότερο και συνάμασυναρπαστικότερο τρόπο ο Γεώργιος Βεντήρης στο μνημειώδες έργο του ΗΕλλάς του 1910-1920. Από την αντίθετη πλευρά, δεν υπάρχει τίποτααντίστοιχο. Τίποτα. Υπάρχουν μόνο απολογητικές ή και αγιογραφικέςμελέτες για τον Κωνσταντίνο, τον Γούναρη και άλλα πρόσωπα,αποσπασματικές και περιπτωσιολογικές κριτικές για τα λάθη και ταολισθήματα του Βενιζέλου, καταγγελίες για τα εγκλήματα που έγιναν στοόνομά του

Αντίθετα, ο Κωνσταντίνος και οι υποστηρικτές τουκατάφεραν να χάσουν τελείως την αξιοπιστία τους με τις παραπλανητικέςκαι παρελκυστικές διαπραγματεύσεις που έκαναν με την Αντάντ το 1915-17. Την αξιοπιστία αυτή πάσχισαν μάταια να αποκαταστήσουν το 1920-22,οδηγώντας τη χώρα στην καταστροφή

Στην περίπτωση του Εθνικού Διχασμού, μόνο ο Βενιζελισμός έχειρεαλιστικό όραμα και συγκροτημένο πρόγραμμα. Οι αντίπαλοί του ούτεέχουν ούτε θα μπορούσαν να έχουν κάτι αντίστοιχο, αφού αποτελούναπλό άθροισμα (αν όχι συνονθύλευμα) ετερόκλητων στοιχείων, μεελάχιστο κοινό παρονομαστή μόνο την αντίδραση στον Βενιζέλο

Στο συνταγματικό πεδίο, εξάλλου, δεν μπορεί νααμφισβητηθεί ότι ο Κωνσταντίνος παραβίασε τότε το πολίτευμα καιεναντιώθηκε στη λαϊκή κυριαρχία. Όχι απλά με τη δεύτερη διάλυση τηςΒουλής, αλλά γενικά με τη δηλωμένη άρνησή του να ξαναδιορίσειπρωθυπουργό τον Βενιζέλο, όσες φορές κι αν κέρδιζε τις εκλογές. ΣτονΓάλλο πρεσβευτή είπε, μάλιστα, ότι θα προτιμούσε να διορίσειπρωθυπουργό έναν «ρακοσυλλέκτη» από τον δρόμο παρά τον Βενιζέλο!

τήν περίπτωση τῆςἸταλίας, ἡ διαμόρφωση τοῦ ἐθνικοῦ κράτους κρίθηκε ὁριστι-κά ἀπό τή στιγμή πού τήν ἔθεσε ὑπό τόν ἔλεγχό του τόΠεδεμόντιο καί γενικότερα οἱ δυνάμεις πού ἐκπροσωποῦσε ὁΚαθούρ --- κι ὄχι ὁ Γκαριμπάλντι. Τό γερμανικό ἔθνος καίκράτος σφράγισε ἀνεξίτηλα ἡ ἐπικράτηση τοῦ Μπίσμαρκ καίτῆς Πρωσίας στόν ἀγώνα γιά τήν ἐθνική ἑνοποίηση. Τέλος, ἄνὁ ̓Αμερικανικός Ἐμφύλιος Πόλεμος θεωρηθεῖ κρίση ἐθνικῆςβ][ὁλοκλήρωσης μέσα ἀπό τήν ὁποία γεννήθηκε ἤ πάντως ἀν-δρώθηκε τό ἀμερικανικό ἔθνος, εἶναι αὐτονόητο ὅτι ἡ ἐπικρά-τηση τῶν Βορείων στάθηκε καθοριστική ἀπό κάθε ἄποψη ---πολιτική, οἰκονομική, κοινωνική καί γενικότερα πολιτιστική.

Τό. ἐκπαιδευτικό δέν εἶναι ἄλλωστε τό μόνο κοινωνικόζήτημα πού- σχετίζεται ἄμεσα μέ τό πρόθλημα τῆς ἐθνικῆςὁλοκλήρωσης. ̓Αν τό πρόθλημα τῆς ἐθνικῆς ὁλοκλήρωσης κι ὁσυνυφασμένος μ ̓ αὐτό Διχασμός δεσπόζουν σ ̓ ὅλη τήν πε-ρίοδο 1910-40, δέν ὑπάρχει κοινωνικό ζήτημα οὔτε ὄψη τῆςΒενιζελικῆς ἰδίως πολιτικῆς, πού νά μήν ἐπηρεάζεται ἄμεσα ἤἔμμεσα.

Ενῶ ὁ ̓Αντιθενιζελισμός, πα-ρά τό θυζαντινό ρομαντισμό του γύρω ἀπό τόν ΚωνσταντῖνοΙΒ ́,

Θά χρειαστεῖ ἡ θύελλα ἑνός νέου πολέμου καί μιᾶς νέαςἐμφύλιας σύγκρουσης καί ἡ κοσμογονία τῆς μεταπολεμικῆςἀνασυγκρότησης γιά νά Ἐεπεραστεῖ ὀριστικά ὁ Διχασμός ὡςκρίση ἐθνικῆς ὁλοκλήρωσης.

Ὡστόσο,ὁΔιχασμόςὡςκρίση|ἐθνικῆςὁλοκλήρωσηςκληροδοτεῖταιστόΜεσοπόλεμο,συμπυ-κνωμένοςσέτρεῖςἀντιθέσειςπούἀποτελοῦνπροέκτασηεκεί.ο. ́νωντῆςπροηγούμενηςδεκαετίας.

Πραγματικά, τό μοιραῖο κίνημα τῆς Ίης Μαρτίου1935 ξαναζωντανεύει γιά λίγο τό χωρισμό τοῦ 1916-17, ἐνῶ ἡκαταστολή του παίρνει τό χαρακτήρα ἐκστρατείας τῆς Παλαι-' ᾱς Ἑλλάδας γιά τήν καθυπόταξη τῶν Νέων Χωρῶν.

Ἐνσαρκώνει προπαντός τήν ἐπιθετικότητα τῶν γηγενῶν ἕναν-τίον τῶν προσφύγων. Σ

Μπορεί ο βασιλεύς Κωνσταντίνος να ήταν το σύμβολο του υπερχρονικού εθνικισμού, όμως ο Δραγούμης εξέφραζε πνευματικά την αντιβενιζελική εκδοχή του.

Μπροστά στα επιτεύγματα του Βενιζέλου, τα σχέδια του Δραγούμη φαίνονταν άπρακτες ελπίδες. Ο ιστορικός βηματισμός του Κρητικού έθετε εντός εισαγωγικών την υπερχρονικότητα των οραματισμών του επικριτή του. Ο Βενιζέλος έκτιζε πραγματικότητες· ο Δραγούμης σκηνοθετούσε μία παράσταση του ελληνισμού με απόληξη ένα ενεργοβόρο καθεστώς αμφιβολιών. Ο πρώτος άφησε πίσω του μία Ελλάδα η οποία θα μπορούσε να πιστέψει στον εαυτό της· ο δεύτερος άφησε ευγενικές χίμαιρες.

Η σκυτάλη του διχασμού παρεδόθη μεταπολεμικά, σαν αλλαγή ψυχικής φρουράς, στα Δεκεμβριανά του 1944 και στον εμφύλιο του 1946-49.